امکان‌سنجی کاربست روش تحقیق کیفی زمینه‌یابی (نظریه گراندد) در اجتهاد فقهی در قالب رئالیسم انتقادی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده شهید محلاتی؛

چکیده

اجتهاد و اصول فقهی آن بیش از روش‌های کیفی تحقیق، نظیر رویکرد زمینه‌یابی از اهمیت برخوردارند؛ زیرا مسیر استنباط قوانین دین، وصول به احکام شارع، مبنای حجیت یا معذریت و منجزیت در فقه امامیه به شمار می‌روند؛ با این حال به نظر می‌رسد که به دلیل محوریت زبان (نصوص، متون و داده‌ها) و زایش ایده (نظریه، فتوا و استنباط) بین دو رویکرد زمینه‌یابی و اجتهاد مصطلح فقهی، ویژگی‌های مشترکی وجود دارد و از آنجا که تعداد زیادی از مطالعات در روش‌شناسی تحقیق، مؤید مزایا و نقاط قوّت رویکرد زمینه‌یابی هستند، امکان کاربست این روش تحقیق کیفی در فرایند اجتهاد و استنباط فقها محل سؤال است. پژوهش پیش‌رو با اتخاذ شیوه توصیفی ـ تحلیلی و در قالب رئالیسم انتقادی، دو رویکرد ذکرشده را برای پاسخ به این سؤال، مورد تحلیل مقایسه‌ای قرار داده است. نتایج یافته‌ها حاکی از آن است که رویکرد زمینه‌یابی و اجتهاد فقهی در الزامات، هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و روش‌شناسی (داده، رویکرد تحقیق و شیوه تحلیل) دارای تفاوت‌های بنیادینی هستند. همچنین نتایج تحقیق نشان داد که برخلاف روش مستقیم و صریح زمینه‌یابی، اجتهاد فرایند پیچیده‌ای است که نیاز به عاملیت محقّق (ملکه اجتهاد) و دانش بسیط و عمیق مجتهد دارد؛ بنابراین، رویکرد زمینه‌یابی دارای نارسایی‌های ذاتی است و نمی‌توان از آن برای اجتهاد فقهی استفاده کرد؛ البته مانند دیگر رشته‌های علوم انسانی، به عنوان ابزاری در حوزه پژوهش‌های فقهی قابل استفاده خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار