تبیین چیستی قاعده «عدم الدلیل دلیل العدم» و بازتاب آن در ابواب جزایی جواهر الکلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه شهر کرد؛ پژوهشگر مرکز مطالعات فقهی پزشکی قانونی

2 دانشجوی دکتری فقه و حقوق اسلامی دانشگاه یاسوج

چکیده

قاعدة «عدم الدلیل دلیل العدم» بیانگر این است که اگر فحص از دلیل و دست نیافتن به آن، موجب ظن غالب به نبود دلیل شد، از ظن به نبود دلیل می‌توان ظن غالب به تشریع نشدن حکم و تکلیف را نتیجه گرفت. از همین رو قاعدة یادشده یک قاعدة عقلی است که افادة ظن می‌کند و درصورتی‌که اصل اوّلی حرمت عمل به ظن پذیرفته شود، قابلیت استناد ندارد؛ چراکه دلیلی بر حجیت آن اقامه نشده است. عدم حجیت قاعدة عدم الدلیل بر اساس قواعد اصولی، ‌انکارناپذیر است؛ با این ‌حال استناد و احتجاج بر مبنای آن نیز در کتاب‌های فقهی انکارناشدنی است. می‌توان استدلال به این قاعده از سوی مجتهدان را نوعی فاصله گرفتن از مبانی اصولی خویش در استنباطات فقهی دانست. در ابواب جزایی کتاب سترگ جواهر الکلام نیز در موارد بسیاری بر اساس این قاعده استدلال شده است. قصاص جانی در حرم، عدم مماثلت در کیفیت قصاص چشم، تغلیظ در دیة طرف، اشتراک عاقله در مازاد دیه و الحاق بنگ به مواد سکرآور از جمله مسائلی هستند که صاحب جواهر در ضمن آنها برای اثبات دیدگاه خویش به ‌قاعدة عدم الدلیل دلیل العدم تمسک جسته است. توجیه مناسب در راستای تبیین چرایی تمسک صاحب جواهر به این قاعده، اطمینان‌یابی او از طریق این قاعده است.

کلیدواژه‌ها